De morte Alexandri et Hephaestionis

Alexandri Magni imago ab eruditis Pyrgoteli, regis ipsius sculptori, adscripta, et fortasse circa annum 325 facta

De morte Alexandri et Hephaestionis (Graece Περὶ τῆς Ἀλεξάνδρου καὶ Ἡφαιστίωνος ταφῆς vel μεταλλαγῆς, seu Περὶ τῆς Ἡφαιστίωνος καὶ Ἀλεξάνδρου τελευτῆς) fuit opus ab Ephippo Olynthio scriptum, hodie deperditum, de ultimis diebus Alexandri Macedonis, de convivio huius regis novissimo, et de morte Hephaestionis Alexandri socii. Ex hoc opere quattuor vel quinque fragmenta, ab Athenaeo in Deipnosophistis citata, hodie usque servantur:

FGrHist 126 F 1. "Macedones, ut ait Ephippus Olynthius libro primo De Alexandri et Hephaestionis sepultura, modeste bibere nesciverunt, sed initio statum ita largis utebantur propinationibus, ut iam ebrii essent primis iam impositis mensis, et perfrui cibis non possent": apud Athenaei Deipnosophistas 120e^[1]
2. "Alexander Magnus cum amicis cenans, ut tradit Ephippus Olynthius in libro De Alexandri et Hephaestionis obitu, centum minas impendebat quotidie, cenantibus circa sexaginta aut septuaginta amicis": apud Athenaei Deipnosophistas 146c^[2]
3. "Bibebat plurimum etiam Proteas Macedo, ut scribit Ephippus in libro De Alexandri et Hephaestionis sepultura, robustoque corpore vitam traduxit, quamvis se strenue in bibendo exercuisset. Alexander igitur aliquando, cum poculum poposcisset bicongium, bibens propinavit Proteae; quod ille sumptum, multis laudibus regem prosecutus, ebibit plaudentibus cunctis. Et haud multo post idem poculum poscens Proteas, rursusque bibens propinavit regi. Alexander vero, accepto poculo, hausit quidem fortiter, at perferre non potuit, sed reclinatus in pulvinar, e manu dimisit poculum. Et ex eo tempore morbo correptus obiit, cum infensus ei esset (ut ait idem auctor) Bacchus, quod patriam ipsius Thebas oppugnasset": apud Athenaei Deipnosophistas 434a^[3]
4-5: "De Alexandri Magni luxuria Ephippus Olynthius in libro de Hephaestionis et Alexandri obitu ait: In hortis ipsi statutum fuisse aureum solium et lectos argenteis fultos pedibus, in quibus cum amicis sedens responsa dabat. . . . Ephippus scribit Alexandrum etiam sacras vestes in cenis gestavisse, modo Ammonis purpuram et fissiles soleas, et cornua sicut ipse deus; modo Dianae, cuius cultum saepe etiam sumebat cum curru veheretur, Persica quidem stola indutus, sed ita ut supra humeros arcus deae et spiculum emineret; subinde etiam Mercurii cultum. Alias fere ac quotidie chlamydem purpuream et tunicam medio albo intertexto, et causiam, cui diadema regium circumpositum; ubi vero cum amicis una esst, talaria, et petasum in capite et caduceum in manu; saepe vero etiam leoninam pellem et clavam, veluti Hercules. Rigabat Alexander exquisitissimis unguentis et fragranti vino pavimentum: adolebatur vero illi myrrha et reliqua suffimenta: favebantque linguis qui aderant omnes cum alto silentio prae metu. Sanguinarius enim erat, nec ferenda eius ira. Videbatur enim esse melancholicus. Ecbatanis cum Baccho solemne sacrificium perageret, omnibus ad epulum abundantissime comparatis, et Satrabates praefectus milites omnes epulis accepit. Ad quod spectaculum cum multi confluxissent, ait Ephippus, superba multa edebantur praeconia et vel Persica arrogantia insolentiora. Nam cum alii alia per praecones edicerent et coronis honorarent Alexandrum, unus aliquis e novissimi agminis ductoribus, omnes assentatione supergrediens, re cum Alexandro communicata haec edicere praeconem iussit: 'Gorgus, armorum custos, Alexandrum ammonis filium corona donat trium milium aureorum: et quando Athenas oppugnabit, decem milibus armaturarum, et telis omnibus instrumentisque ad belli usum facientibus'": apud Athenaei Deipnosophistas 537d-538b; interprete Carolo Mullero^[4]
T 3: De natura arborum Plinius, Naturalis historia 1.12.13 Charetem Ephippumque et Nicobulam citavit, sed de qua re incertum est; nisi sit Alexandrum militesque suos ex India hedera coronatos rediisse (Plinius, Naturalis historia 16.144).

Proponitur Ephippum tabernaculum Alexandri Magni descripsisse (sicut aliis verbis Chares Mytilenaeus) atque hanc descriptionem ab Aeliano (Varia historia 9.3) Polyaenoque (Strategemata 4.3.24) et Phylarcho (apud Athenaei Deipnosophistas 141f) sine nomine Ephippi citatam esse.^[5]

Notae

↑ Μακεδόνες δ᾿, ὥς φησιν Ἔφιππος ὁ Ὀλύνθιος ἐν τῷ Περὶ τῆς Ἀλεξάνδρου καὶ Ἡφαιστίωνος Ταφῆς, οὐκ ἠπίσταντο πίνειν εὐτάκτως, ἀλλ᾿ εὐθέως ἐχρῶντο μεγάλαις προπόσεσιν, ὥστε μεθύειν ἔτι παρακειμένων τῶν πρώτων τραπεζῶν καὶ μὴ δύνασθαι τῶν σιτίων ἀπολαύειν
↑ ὁ δὲ μέγας Ἀλέξανδρος δειπνῶν ἑκάστοτε μετὰ τῶν φίλων, ὡς ἱστορεῖ Ἔφιππος ὁ Ὀλύνθιος ἐν τῷ Περὶ τῆς Ἀλεξάνδρου καὶ Ἡφαιστίωνος Μεταλλαγῆς, ἀνήλισκε τῆς ἡμέρας μνᾶς ἑκατὸν δειπνούντων ἴσως ἑξήκοντα ἢ ἑβδομήκοντα φίλων
↑ ἔπινε δὲ καὶ Πρωτέας ὁ Μακεδὼν πλεῖστον, ὥς φησιν Ἕφιππος ἐν τῷ Περὶ τῆς Ἀλεξάνδρου καὶ Ἡφαιστίωνος Ταφῆς, καὶ εὐρώστῳ τῷ σώματι διῆγε, καίτοι τῷ πιεῖν ἐγγεγυμνασμένος ὤν· Ἀλέξανδρος γοῦν αἰτήσας ποτὲ ποτήριον δίχουν καὶ πιὼν προὔπιε τῷ Πρωτέᾳ· καὶ ὃς λαβὼν καὶ πολλὰ ὑμνήσας τὸν βασιλέα ἔπιεν, ὡς ὑπὸ πάντων κροταλισθῆναι. καὶ μετ᾿ ὀλίγον τὸ αὐτὸ ποτήριον αἰτήσας ὁ Πρωτέας καὶ πάλιν πιὼν προὔπιε τῷ βασιλεῖ. ὁ δὲ Ἀλέξανδρος λαβὼν ἔσπασε μὲν γενναίως, οὐ μὴν ὑπήνεγκεν, ἀλλ᾿ ἀπέκλινεν ἐπὶ τὸ προσκεφάλαιον ἀφεὶς τῶν χειρῶν τὸ ποτήριον. καὶ ἐκ τούτου νοσήσας ἀπέθανε τοῦ Διονύσου, φησί, μηνίσαντος αὐτῷ, διότι τὴν πατρίδα αὐτοῦ τὰς Θήβας ἐπολιόρκησεν. ἔπινε δὲ ὁ Ἀλέξανδρος πλεῖστον, ὡς καὶ ἀπὸ τῆς μέθης συνεχῶς κοιμᾶσθαι δύο ἡμέρας καὶ δύο νύκτας
↑ περὶ δὲ τῆς Ἀλεξάνδρου τοῦ πάνυ τρυφῆς Ἔφιππος μὲν ὁ Ὀλύνθιος ἐν τῷ Περὶ τῆς Ἡφαιστίωνος καὶ Ἀλεξάνδρου Τελευτῆς φησιν ὅτι ἐν τῷ παραδείσῳ ἔκειτο αὐτῷ χρυσοῦς θρόνος καὶ κλῖναι ἀργυρόποδες, ἐφ᾿ ὧν καθεζόμενος ἐχρημάτιζε μετὰ τῶν ἑταίρων ... Ἔφιππος δέ φησιν ὡς Ἀλέξανδρος καὶ τὰς ἱερὰς ἐσθῆτας ἐφόρει ἐν τοῖς δείπνοις, ὁτὲ μὲν τὴν τοῦ Ἄμμωνος πορφυρίδα καὶ περισχιδεῖς καὶ κέρατα καθάπερ ὁ θεός, ὁτὲ δὲ τὴν τῆς Ἀρτέμιδος, ἣν καὶ ἐπὶ τοῦ ἅρματος ἐφόρει πολλάκις ἔχων τὴν Περσικὴν στολὴν ὑποφαίνων ἄνωθεν τῶν ὤμων τό τε τόξον καὶ τὴν σιβύνην, ἐνίοτε δὲ καὶ τὴν τοῦ Ἑρμοῦ· τὰ μὲν ἄλλα σχεδὸν καὶ καθ᾿ ἑκάστην ἡμέραν χλαμύδα τε πορφυρᾶν καὶ χιτῶνα μεσόλευκον καὶ τὴν καυσίαν ἔχουσαν τὸ διάδημα τὸ βασιλικόν, ἐν δὲ τῇ συνουσίᾳ τά τε πέδιλα καὶ τὸν πέτασον ἐπὶ τῇ κεφαλῇ καὶ τὸ κηρύκειον ἐν τῇ χειρί, πολλάκις δὲ καὶ λεοντῆν καὶ ῥόπαλον ὥσπερ Ἡρακλῆς. τί οὖν θαυμαστὸν εἰ καὶ καθ᾿ ἡμᾶς Κόμμοδος ὁ αὐτοκράτωρ ἐπὶ τῶν ὀχημάτων παρακείμενον εἶχε τὸ Ἡράκλειον ῥόπαλον ὑπεστρωμένης αὐτῷ λεοντῆς καὶ Ἡρακλῆς καλεῖσθαι ἤθελεν Ἀλεξάνδρου τοῦ Ἀριστοτελικοῦ τοσούτοις αὑτὸν φομοιοῦντος θεοῖς, ἀτὰρ καὶ τῇ Ἀρτέμιδι; ἔρρανε δὲ ὁ Ἀλέξανδρος καὶ μύρῳ σπουδαίῳ καὶ οἴνῳ εὐώδει τὸ δάπεδον, ἐθυμιᾶτο δὲ αὐτῷ σμύρνα καὶ τὰ ἄλλα θυμιάματα, εὐφημία δὲ καὶ σιγὴ κατεῖχε πάντας ὑπὸ δέους τοὺς παρόντας· ἀφόρητος γὰρ ἦν καὶ φονικός· ἐδόκει γὰρ εἶναι μελαγχολικός. ἐν Ἐκβατάνοις δὲ ποιήσας τῷ Διονύσῳ θυσίαν καὶ πάντων δαψιλῶς ἐν τῇ θοίνῃ παρασκευασθέντων † καὶ Σατραβάτης ὁ σατράπης τοὺς στρατιώτας εἱστίασε πάντας. ἀθροισθέντων δὲ πολλῶν ἐπὶ τὴν θέαν, φησὶν ὁ Ἔφιππος, κηρύγματα ἐγίνετο ὑπερήφανα καὶ τῆς Περσικῆς ὑπεροψίας αὐθαδέστερα· ἄλλων γὰρ ἄλλο τι ἀνακηρυττόντων καὶ στεφανούντων τὸν Ἀλέξανδρον εἷς τις τῶν ὁπλοφυλάκων ὑπερπεπαικὼς πᾶσαν κολακείαν κοινωσάμενος τῷ Ἀλεξάνδρῳ ἐκέλευσε τὸν κήρυκα ἀνειπεῖν ὅτι· "Γόργος ὁ ὁπλοφύλαξ Ἀλέξανδρον Ἄμμωνος υἱὸν στεφανοῖ χρυσίοις τρισχιλίοις· καὶ ὅταν Ἀθήνας πολιορκῇ, μυρίαις πανοπλίαις καὶ τοῖς ἴσοις καταπέλταις καὶ πᾶσι τοῖς ἄλλοις βέλεσιν εἰς τὸν πόλεμον ἱκανοῖς"
↑ Tony Spawforth, "The court of Alexander the Great between Europe and Asia" in A. J. S. Spawforth, ed., The court and court society in ancient monarchies (Cantabrigiae, 2007) pp. 82-120, vide pp. 113-119

Bibliographia

Editiones fragmentorum

Fridericus Dübner, Carolus Mullerus, edd., Arriani Anabasis et Indica; reliqua Arriani et scriptores de rebus Alexandri Magni; Pseudo-Callisthenis historia fabulosa (Parisiis: Didot, 1846) Textus fasc. 2 pp. 125-126 (vide pp. 497-498 versionis archive.org) (Graece, Latine)
A. P. Gadaleta, "Efippo storico di Alessandro: testimonianze e frammenti" in Annali della Facoltà di Lettere e Filosofia di Bari vol. 44 (2001) pp. 97–144
Robertus Geier, Alexandri M. historiarum scriptores aetate suppares (Lipsiae: Gebauer, 1844) pp. 309-317 Textus
Felix Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker (Lugduni Batavorum: Brill, 1923- ) vol. 2 no. 126. Kommentar (1930) pp. 437-439
C. Ravazzolo, Efippo di Olinto: testimonianze e frammenti. Tivoli, 2017

Eruditio

E. Badian, recensio operis Pearson (1960) in Gnomon vol. 33 (1961) pp. 660-667; reimpressa in E. Badian, Studies in Greek and Roman history (Oxoniae: Blackwell, 1964) pp. 250-261, vide pp. 253-254
A. B. Bosworth, E. J. Baynham, edd., Alexander the Great in fact and fiction (Oxonii: Oxford University Press, 2000)
Werner Hoffmann, Das literarische Porträt Alexanders des Grossen in griechischen und römischen Altertum. Lipsiae, 1907 Textus
Felix Jacoby, "Ephippos (4)" in Paulys Real-Enzyklopädie der classischen Altertumswissenschaft edd. G. Wissowa et alii (Stuttgart, 1893-1972 ~ ~) vol. 5 ii (Stuttgart: Metzler, 1905) cols 2858-2859
E. Neuffer, Das Kostüm Alexanders des Grossen (Dissertatio universitatis Giessensis, 1929)
Lionel Pearson, The lost histories of Alexander the Great (Novi Eboraci, 1960) pp. 61-68
Patrick Pfeil, "Die Alexanderhistoriker Ephippos von Olynth (FGrH 126) und Nikobule (FGrH 127) in eAQUA" in Das Portal eAQUA: neue Methoden in der geisteswissenschaftlichen Forschung IV, Working Papers no. 9 (2013)
E. Schwartz, "Kallisthenes Hellenika" in Hermes vol. 35 (1900) pp. 106-130, vide p. 127
A. J. S. Spawforth, "The Pamphleteer Ephippus, King Alexander and the Persian Royal Hunt" in Histos vol. 6 (2012) pp. 169–207
W. W. Tarn, Alexander the Great. Vol. 2: Sources and studies (Cantabrigiae, 1948) p. 354 nota 1 et alibi

Nexus interni

Nexus externi

De hac re nexus intervici usque adhuc absunt. Adde, si reppereris.

[1] Μακεδόνες δ᾿, ὥς φησιν Ἔφιππος ὁ Ὀλύνθιος ἐν τῷ Περὶ τῆς Ἀλεξάνδρου καὶ Ἡφαιστίωνος Ταφῆς, οὐκ ἠπίσταντο πίνειν εὐτάκτως, ἀλλ᾿ εὐθέως ἐχρῶντο μεγάλαις προπόσεσιν, ὥστε μεθύειν ἔτι παρακειμένων τῶν πρώτων τραπεζῶν καὶ μὴ δύνασθαι τῶν σιτίων ἀπολαύειν

[2] ὁ δὲ μέγας Ἀλέξανδρος δειπνῶν ἑκάστοτε μετὰ τῶν φίλων, ὡς ἱστορεῖ Ἔφιππος ὁ Ὀλύνθιος ἐν τῷ Περὶ τῆς Ἀλεξάνδρου καὶ Ἡφαιστίωνος Μεταλλαγῆς, ἀνήλισκε τῆς ἡμέρας μνᾶς ἑκατὸν δειπνούντων ἴσως ἑξήκοντα ἢ ἑβδομήκοντα φίλων

[3] ἔπινε δὲ καὶ Πρωτέας ὁ Μακεδὼν πλεῖστον, ὥς φησιν Ἕφιππος ἐν τῷ Περὶ τῆς Ἀλεξάνδρου καὶ Ἡφαιστίωνος Ταφῆς, καὶ εὐρώστῳ τῷ σώματι διῆγε, καίτοι τῷ πιεῖν ἐγγεγυμνασμένος ὤν· Ἀλέξανδρος γοῦν αἰτήσας ποτὲ ποτήριον δίχουν καὶ πιὼν προὔπιε τῷ Πρωτέᾳ· καὶ ὃς λαβὼν καὶ πολλὰ ὑμνήσας τὸν βασιλέα ἔπιεν, ὡς ὑπὸ πάντων κροταλισθῆναι. καὶ μετ᾿ ὀλίγον τὸ αὐτὸ ποτήριον αἰτήσας ὁ Πρωτέας καὶ πάλιν πιὼν προὔπιε τῷ βασιλεῖ. ὁ δὲ Ἀλέξανδρος λαβὼν ἔσπασε μὲν γενναίως, οὐ μὴν ὑπήνεγκεν, ἀλλ᾿ ἀπέκλινεν ἐπὶ τὸ προσκεφάλαιον ἀφεὶς τῶν χειρῶν τὸ ποτήριον. καὶ ἐκ τούτου νοσήσας ἀπέθανε τοῦ Διονύσου, φησί, μηνίσαντος αὐτῷ, διότι τὴν πατρίδα αὐτοῦ τὰς Θήβας ἐπολιόρκησεν. ἔπινε δὲ ὁ Ἀλέξανδρος πλεῖστον, ὡς καὶ ἀπὸ τῆς μέθης συνεχῶς κοιμᾶσθαι δύο ἡμέρας καὶ δύο νύκτας

[4] περὶ δὲ τῆς Ἀλεξάνδρου τοῦ πάνυ τρυφῆς Ἔφιππος μὲν ὁ Ὀλύνθιος ἐν τῷ Περὶ τῆς Ἡφαιστίωνος καὶ Ἀλεξάνδρου Τελευτῆς φησιν ὅτι ἐν τῷ παραδείσῳ ἔκειτο αὐτῷ χρυσοῦς θρόνος καὶ κλῖναι ἀργυρόποδες, ἐφ᾿ ὧν καθεζόμενος ἐχρημάτιζε μετὰ τῶν ἑταίρων ... Ἔφιππος δέ φησιν ὡς Ἀλέξανδρος καὶ τὰς ἱερὰς ἐσθῆτας ἐφόρει ἐν τοῖς δείπνοις, ὁτὲ μὲν τὴν τοῦ Ἄμμωνος πορφυρίδα καὶ περισχιδεῖς καὶ κέρατα καθάπερ ὁ θεός, ὁτὲ δὲ τὴν τῆς Ἀρτέμιδος, ἣν καὶ ἐπὶ τοῦ ἅρματος ἐφόρει πολλάκις ἔχων τὴν Περσικὴν στολὴν ὑποφαίνων ἄνωθεν τῶν ὤμων τό τε τόξον καὶ τὴν σιβύνην, ἐνίοτε δὲ καὶ τὴν τοῦ Ἑρμοῦ· τὰ μὲν ἄλλα σχεδὸν καὶ καθ᾿ ἑκάστην ἡμέραν χλαμύδα τε πορφυρᾶν καὶ χιτῶνα μεσόλευκον καὶ τὴν καυσίαν ἔχουσαν τὸ διάδημα τὸ βασιλικόν, ἐν δὲ τῇ συνουσίᾳ τά τε πέδιλα καὶ τὸν πέτασον ἐπὶ τῇ κεφαλῇ καὶ τὸ κηρύκειον ἐν τῇ χειρί, πολλάκις δὲ καὶ λεοντῆν καὶ ῥόπαλον ὥσπερ Ἡρακλῆς. τί οὖν θαυμαστὸν εἰ καὶ καθ᾿ ἡμᾶς Κόμμοδος ὁ αὐτοκράτωρ ἐπὶ τῶν ὀχημάτων παρακείμενον εἶχε τὸ Ἡράκλειον ῥόπαλον ὑπεστρωμένης αὐτῷ λεοντῆς καὶ Ἡρακλῆς καλεῖσθαι ἤθελεν Ἀλεξάνδρου τοῦ Ἀριστοτελικοῦ τοσούτοις αὑτὸν φομοιοῦντος θεοῖς, ἀτὰρ καὶ τῇ Ἀρτέμιδι; ἔρρανε δὲ ὁ Ἀλέξανδρος καὶ μύρῳ σπουδαίῳ καὶ οἴνῳ εὐώδει τὸ δάπεδον, ἐθυμιᾶτο δὲ αὐτῷ σμύρνα καὶ τὰ ἄλλα θυμιάματα, εὐφημία δὲ καὶ σιγὴ κατεῖχε πάντας ὑπὸ δέους τοὺς παρόντας· ἀφόρητος γὰρ ἦν καὶ φονικός· ἐδόκει γὰρ εἶναι μελαγχολικός. ἐν Ἐκβατάνοις δὲ ποιήσας τῷ Διονύσῳ θυσίαν καὶ πάντων δαψιλῶς ἐν τῇ θοίνῃ παρασκευασθέντων † καὶ Σατραβάτης ὁ σατράπης τοὺς στρατιώτας εἱστίασε πάντας. ἀθροισθέντων δὲ πολλῶν ἐπὶ τὴν θέαν, φησὶν ὁ Ἔφιππος, κηρύγματα ἐγίνετο ὑπερήφανα καὶ τῆς Περσικῆς ὑπεροψίας αὐθαδέστερα· ἄλλων γὰρ ἄλλο τι ἀνακηρυττόντων καὶ στεφανούντων τὸν Ἀλέξανδρον εἷς τις τῶν ὁπλοφυλάκων ὑπερπεπαικὼς πᾶσαν κολακείαν κοινωσάμενος τῷ Ἀλεξάνδρῳ ἐκέλευσε τὸν κήρυκα ἀνειπεῖν ὅτι· "Γόργος ὁ ὁπλοφύλαξ Ἀλέξανδρον Ἄμμωνος υἱὸν στεφανοῖ χρυσίοις τρισχιλίοις· καὶ ὅταν Ἀθήνας πολιορκῇ, μυρίαις πανοπλίαις καὶ τοῖς ἴσοις καταπέλταις καὶ πᾶσι τοῖς ἄλλοις βέλεσιν εἰς τὸν πόλεμον ἱκανοῖς"

[5] Tony Spawforth, "The court of Alexander the Great between Europe and Asia" in A. J. S. Spawforth, ed., The court and court society in ancient monarchies (Cantabrigiae, 2007) pp. 82-120, vide pp. 113-119

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]